Podstawy prawne dziedziczenia
Otrzymanie spadku zawsze oznacza wiele spraw do uregulowania po śmierci bliskiej osoby. Jest to trudne, ponieważ ledwie pochowaliśmy kogoś bliskiego, a już trzeba zajmować się uporządkowaniem jego spraw majątkowych, często dość skomplikowanych prawnie. Jak podzielić spuściznę zmarłego? Komu przypadnie jego mieszkanie, kto otrzyma działkę, samochód, komu przypadnie kolekcja obrazów lub wartościowe przedmioty? Czy da się to w ogóle podzielić? Co z ewentualnymi długami zmarłego? Jak widać zakres spraw do załatwienia jest bardzo szeroki i wiąże się to z koniecznością zasięgnięcia porady adwokata, radcy prawnego lub notariusza.
Sprawy związane ze spadkami reguluje Kodeks cywilny, a dokładnie jego księga IV: Spadki. Są to zapisy, które mówią o tym, kto dziedziczy prawa i obowiązki majątkowe po zmarłej osobie. To bardzo ważny zapis, który trzeba potraktować bardzo poważnie, ponieważ w spadku możemy dostać nie tylko pieniądze, domy i samochody, ale również długi!
Według prawa polskiego istnieję dwie drogi dziedziczenia:
- dziedziczenie na podstawie ustawowy
- dziedziczenie na podstawie testamentu
Dziedziczenie ustawowe
Dziedziczenie ustawowe, a więc według kolejności zapisanej w Kodeksie cywilnym, który precyzyjnie ustawia kolejkę osób do dziedziczenia. Bliscy zmarłego, którzy potencjalnie mogą otrzymać spadek po zmarłej osobie, są wskazani w tzw. kręgach dziedziczenia. Określają one kolejność i pierwszeństwo przy dziedziczeniu spadku. Mówiąc jaśniej, chodzi o to, że dana osoba może otrzymać spadek dopiero wtedy, gdy zgodnie z ustawą „nie wyprzedza” jej nikt inny. Nie ma inne osoby należącej do wyższego kręgu dziedziczenia.
W pierwszej kolejności majątek po zmarłym dziedziczą jego małżonek i dzieci, którzy uzyskują prawo do równych części. Przy czym część przypadająca małżonkowi nie może być mniejsza niż 1/4 całości spadku.
Jeśli małżonek spadkobiercy umarł przed nim, całość spadku w równych częściach dziedziczą dzieci. Jeśli dziecko spadkobiercy nie dożyje otwarcia spadku, a zostawi własne dzieci, wówczas jego udział spadkowy przechodzi na te właśnie dzieci. Zasada ta obowiązuje odpowiednio do dalszych zstępnych (wnuków, prawnuków).
Jeśli spadkodawca nie miał dzieci, dziedziczą jego małżonek oraz rodzice. W takim przypadku udział męża/żony to 1/2 spadku. Każde z rodziców otrzyma zaś po 1/4 spadku. Jeśli nie żyje małżonek spadkodawcy, na rodziców przypada cały spadek – po połowie. Jeżeli matka/ojciec spadkodawcy nie dożyli otwarcia spadku, udział spadkowy, który by im przypadał, przypada rodzeństwu spadkodawcy w częściach równych, a jeżeli w takim przypadku którekolwiek z rodzeństwa spadkodawcy także nie dożyło otwarcia spadku, pozostawiając zstępnych, udział spadkowy, który by im przypadał, przypada jego zstępnym.
Do dziedziczenia z mocy ustawy jedna z ostatnich nowelizacji Kodeksu cywilnego dołącza też dziadków. Dziedziczą, jeśli nie żyją małżonkowie, dzieci, wnuki, prawnuki, rodzice, rodzeństwo, siostrzeńcy i bratankowie – w równych częściach. A jeśli dziadkowie nie żyją – dziedziczą ciotki i wujkowie.
Co więcej, jeśli spadkodawca nie pozostawił małżonka i innych bliskich, ustawowo dziedziczą także pasierbowie.
Jeśli okaże się, że zmarły nie miał rodziny, która mogłaby dziedziczyć, jego majątek przechodzi na własność gminy, na terenie której mieszkał przed śmiercią.
- osoba fizyczna, która nie żyje w chwili otwarcia spadku (czyli w momencie śmierci spadkodawcy),
- osoba prawna, czyli firma lub instytucja, która w tym czasie nie istnieje.
Co ciekawe, spadkobiercą może być dziecko, którego w chwili otwarcia spadku nie ma jeszcze na świecie, ale zostało już poczęte.
Przepisów o powołaniu do dziedziczenia z ustawy nie stosuje się do małżonka spadkodawcy pozostającego w separacji.
Zmiany dotyczące dziedziczenia rodziców przed rodzeństwem, a także dziadków i pasierbów weszły w życie w czerwcu 2009 roku. Wcześniej – gdy rodzice dziedziczyli na równi z rodzeństwem – dochodziło do sytuacji, które były uważane przez rodziców za niesprawiedliwe. Np. w jednym z sądów na południu Polski toczyła się sprawa dotycząca podziału spadku między matką i bratanicą zmarłego mężczyzny. Zgodnie z przepisami bratanica otrzymała 5/8 spadku, a matka tylko 3/8. Sejm uznał, że za uprzywilejowaniem rodziców przed rodzeństwem na drodze do otrzymania spadku przemawia wiele argumentów. Przede wszystkim chodzi o sytuację życiową rodziców, którzy zwykle są w takim wieku, że ich szanse życiowe, w tym zarobkowe, z każdym rokiem maleją. Po śmierci dziecka na jego pomoc w trudnych sytuacjach życiowych nie będą już zaś mogli liczyć. Ważne jest również, że to właśnie rodzice najczęściej przyczynili się do powstania majątku dziecka, zapewniając mu odpowiednie wychowanie i wykształcenie.
Dziedziczenie testamentowe
Ustawową kolejność dziedziczenia może zmienić testament pozostawiony przez zmarłego. To jedyny sposób, w jaki można skutecznie rozporządzić majątkiem na wypadek swojej śmierci, jeśli nie zgadzamy się z kolejnością dziedziczenia zgodnie z ustawą. Na temat dziedziczenia testamentowego rodzajów testamentu oraz wymogów formalnych można przeczytać na podstronie Testament